· 量身定制透明牙套 隐形矫...
| Woodrow Wilson | |
|---|---|
 Woodrow Wilson árie 1919. | |
| Forseti Bandaríkjanna | |
| í emb?tti 4. mars 1913 – 4. mars 1921 | |
| Varaforseti | Thomas R. Marshall |
| Forveri | William Howard Taft |
| Eftirmaeur | Warren G. Harding |
| Fylkisstjóri New Jersey | |
| í emb?tti 17. janúar 1911 – 1. mars 1913 | |
| Forveri | John Franklin Fort |
| Eftirmaeur | James Fairman Fielder |
| Persónulegar upplysingar | |
| F?ddur | 28. desember 1856 Staunton, Virginíu, Bandaríkjunum |
| Látinn | 3. febrúar 1924 (67 ára) Washington, D. C., Bandaríkjunum |
| Tjóeerni | Bandarískur |
| Stjórnmálaflokkur | Demókrataflokkurinn |
| Maki | Ellen Axson (g. 1885; d. 1914) Edith Bolling (g. 1915) |
| Háskóli | Davidson-háskóli Princeton-háskóli Johns Hopkins-háskóli |
| Undirskrift |  |
Thomas Woodrow Wilson (28. desember 1856 – 3. febrúar 1924) var 28. forseti Bandaríkjanna frá 4. mars 1913 til 4. mars 1921. áeur var hann skólastjóri Princeton-háskólans og fylkisstjóri New Jersey. í forsetatíe hans var bandaríski seelabankinn stofnaeur. 1917 kom hann á herskyldu tegar Bandaríkjamenn hófu táttt?ku í fyrri heimsstyrj?ldinni. Eftir styrj?ldina átti hann mikinn tátt í stofnun Tjóeabandalagsins og skilyreum Versalasamningsins en samningurinn var ekki samtykktur af ?ldungadeildinni né heldur gengu Bandaríkjamenn í Tjóeabandalagie. Wilson er almennt talinn mee betri forsetum Bandaríkjanna frá upphafi[1] en kyntáttahyggja hans hefur óumdeilanlega skyggt á ímynd hans í seinni tíe.[2]
?viágrip
[breyta | breyta frumkóea]Wilson f?ddist í Staunton í Virginíu inn í fj?lskyldu tr?laeigenda. Hann varei fyrstu árum sínum í Augusta í Georgíu. Faeir hans var einn af stofnendum ?ldungakirkjunnar í Bandaríkjunum. Eftir ae Wilson útskrifaeist úr Johns Hopkins-háskóla mee doktorsgráeu í stjórnmálafr?ei gereist hann kennari í ymsum skólum. Hann kenndi l?gfr?ei og hagfr?ei vie Princeton-háskóla frá árinu 1890 og fyrirlestrar hans nutu talsverera vins?lda. Wilson var síean einróma kj?rinn nyr rektor háskólans árie 1902.[3] Wilson taldi ae bandarískir háskólar tyrftu ae vera ?af sama anda og altyea manna“ og kom tví sem rektor á ymsum umbótum á kennsluháttum og félagslífi Princeton-skóla, sérstaklega ae enskri fyrirmynd.[3]
árie 1910 fengu leietogar Demókrata hann til ae gerast fylkisstjóri í New Jersey. Hann gegndi tví emb?tti frá 1911 til 1912 og óhlyenaeist valdsm?nnum flokksins mee tví ae koma í gegn ymsum framfarasinnueum umbótum. Hann vann sér inn orestír um allt landie sem framfarasinnaeur umbótamaeur og vare jafnframt vins?ll í sueurríkjum Bandaríkjanna vegna uppruna síns tar. árie 1912 var Wilson kosinn frambjóeandi Demókrataflokksins í undankj?ri fyrir forsetakosningarnar árie 1912. Theodore Roosevelt, fyrrverandi forseti Repúblikana, baue sig sjálfst?tt fram í kosningunum á móti sitjandi forseta úr r?eum Repúblikana, William Howard Taft.[4] Atkv?eahópur Repúblikana var tví klofinn og Wilson bar sigur úr bytum.
Forsetatíe (1913-1921)
[breyta | breyta frumkóea]Tegar Wilson tók vie emb?tti kallaei hann saman efri deild bandaríska tingsins og kynnti mee teim til s?gunnar nyjan tekjuskatt árie 1913. Skatturinn átti ae draga úr ríkisútgj?ldum á móti l?kkun á verndartollum. Wilson stofnaei jafnframt seelabanka Bandaríkjanna. Stefnumál Wilsons gengu undir nafninu ?nyja frelsie“[4] (New Freedom) og komu á ymsum nyjum ríkisreknum eftirlitsstofnunum sem áttu ae fylgjast mee efnahaginum. Wilson útnefndi fj?lmarga stjórnmálamenn frá sueurríkjunum í ríkisstjórn sína og teir kr?feust tess ae aeskilnaei kyntátta yrei komie á í fjármálaráeuneytinu og ymsum ?erum ríkisstofnunum. Tegar fyrri heimsstyrj?ldin braust út árie 1914 hélt Wilson Bandaríkjunum hlutlausum í byrjun. Wilson vann naumt endurkj?r árie 1916 mee slagoreinu ?Hann hélt okkur utan vie stríe!“ (?He kept us out of war!“). Ríkisstjórn Wilson greip inn í mexíkósku byltinguna mee hervaldi en fór ekki í stríe vegna hennar.
árie 1917 hóf Tyskaland óheftan kafbátahernae gegn bandarískum kaupskipum. í Zimmermann-símskeytinu stungu Tjóeverjar jafnframt upp á tví ae Mexíkanar ?ttu ae lysa yfir stríei gegn Bandaríkjunum ef Bandaríkjamenn gengju inn í styrj?ldina vie hlie bandamanna.[5] í apríl bae Wilson tingie ae lysa yfir stríei til tess ae ?gera heiminn ?ruggan fyrir lyer?ei“. Bandaríkin sendu mat, birgeir, lán og hermenn til Frakklands; um 10.000 hermenn á dag tegar komie var fram á árie 1918. Wilson einbeitti sér ae fjármálum og milliríkjasamskiptum og lét hersh?feingjann John J. Pershing um hernaearmálin. Heima fyrir h?kkaei Wilson tekjuskatta og aflaei millj?reum dollara mee tví ae selja almenningnum ?Frelsisskuldabréf“ (Liberty Bonds). Hann kom einnig á herskyldu. Hann hvatti til samstarfs vie stéttarfél?g verkamanna, setti eftirlitsreglur á landbúnae og matarframleieslu og tók vie stjórnv?l járnbrautakerfis landsins.
Snemma árs 1918 gaf Wilson út ?fjórtán punktana“ sem lystu gildum hans um tae hvernig ?tti ae koma á friei eftir lok stríesins. Eftir ae samie var um vopnahlé í nóvember 1918 fereaeist Wilson til Parísar og kom ae gere Versalasaminganna ásamt David Lloyd George fors?tisráeherra Bretlands og Georges Clemenceau fors?tisráeherra Frakklands. Wilson fereaeist síean um Bandaríkin til ae vinna sér stuening fyrir staefestingu á Versalasamningnum og inng?ngu Bandaríkjanna í Tjóeabandalagie en hann fék heilablóefall í október árie 1919. á síeasta ári sínu í emb?tti einangraei Wilson sig í hvíta húsinu og naut lítilla áhrifa vegna veikinda sinna. Eiginkona Wilsons, Edith, fór í reynd mee v?ld forsetaemb?ttisins á meean Wilson var rúmliggjandi og vare nokkurs konar ?leyniforseti“ í nafni eiginmanns síns.[6]
Bandaríska tingie hafnaei ae endingu Versalasamningnum og Bandaríkin gengu aldrei í Tjóeabandalagie. Wilson settist í helgan stein árie 1921 og lést árie 1924.
Tilvísanir
[breyta | breyta frumkóea]- ↑ Arthur M. Schlesinger, Jr., "Ranking the Presidents: From Washington to Clinton". Political Science Quarterly (1997). 112#2: 179–90.
- ↑ ?Princeton-háskóli snyr baki vie Woodrow Wilsonm“. Vareberg. 29/06/2020. Sótt 23. ágúst 2023.
- ↑ 3,0 3,1 Haraldur Jóhannsson (1. mars 1986). ?Leiein til Hvíta hússins“. Samvinnan. bls. 52-59.
- ↑ 4,0 4,1 F. J. Bergmann (1. janúar 1914). ?Woodrow Wilson Bandaríkjaforseti og stjórnmálahugsjónir hans“. Almanak ólafs S. Thorgeirssonar. bls. 20-46.
- ↑ ?Woodrow Wilson“. Ieunn. 1. apríl 1918. bls. 286-300.
- ↑ ?Síeustu dagar Wilsons forseta Bandaríkjanna“. Morgunblaeie. 27. september 1964. bls. 15.
| Fyrirrennari: William Howard Taft |
|
Eftirmaeur: Warren G. Harding | |||
Tetta ?viágrip sem tengist s?gu og stjórnmálum er stubbur. Tú getur hjálpae til mee tví ae b?ta vie greinina.
